μύθος

Παραδοσιακή αφήγηση ενός λαού, στην οποία αποδίδονται ιδιαίτερες αξίες ιερού χαρακτήρα. Ο όρος, τον οποίο οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν για τις φανταστικές διηγήσεις, υποδηλώνει μέχρι σήμερα την πιθανότητα και την αντικειμενική αναξιοπιστία των μ.· αλλά δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ένας μ. είναι υποκειμενικά αληθινός, ή μάλλον ως τέτοιος βρίσκεται στο στόμα του λαού εκείνου για τον οποίο έχει μια ιερή λειτουργία. Κάθε λαός, ακόμα και ο πιο πρωτόγονος, κάνει διάκριση με τον τρόπο του μεταξύ αναληθών διηγήσεων και πραγματικών μ., παραβλέποντας την αληθοφάνεια και βασιζόμενος αποκλειστικά στη θρησκευτική πραγματικότητα την οποία οι μ. περιβάλλουν. Γι’ αυτό, για μια ουσιαστική κατανόηση των μ. των διάφορων λαών δεν πρέπει να τους θεωρούμε σαν φανταστικές μεταπλάσεις ιστορικών γεγονότων, μεταφερμένων στο πεδίο του θρύλου (ευημερισμός), ούτε σαν έκφραση, σε μορφή αλληγορική, θρησκευτικών ή φυσικών αληθειών (αλληγορισμός), ούτε σαν αφελείς προσπάθειες ερμηνείας των φυσικών φαινομένων και των γεγονότων της ανθρώπινης ζωής (νοησιαρχικές και ορθολογιστικές θεωρίες) ούτε, τέλος, σαν ποιητικές εκλάμψεις που προκαλούνται από μια μυστική συμμετοχή των ατόμων στα φυσικά φαινόμενα (μεταφυσικές θεωρίες). Στην καταγωγή του ο μ. είναι μια προφορική παράδοση. Δεν μπορεί να τον αφηγηθεί οιοσδήποτε, ούτε σε οποιαδήποτε στιγμή. Υπάρχουν ειδικοί αφηγητές, που σε ορισμένους λαούς θεωρούνται μάλιστα «ιδιοκτήτες» των μ. που αφηγούνται· γενικά το έργο αυτό το αναλαμβάνουν αποκλειστικά εκείνοι που έχουν ήδη και άλλα καθήκοντα ιερού χαρακτήρα. Ιερές επίσης είναι και οι περιστάσεις στις οποίες γίνεται αφήγηση μ. (σε μια τελετή, σε μια γιορτή), ενώ συχνά η ίδια η αφήγηση αποτελεί μια τελετουργία, όταν επιδιώκει την εκπλήρωση ορισμένων σκοπών (π.χ. ορισμένοι Πολυνήσιοι αφηγούνται τον μ. της δημιουργίας για να βοηθήσουν έναν δύσκολο τοκετό). Στους ανώτερους πολιτισμούς, όπου υπάρχει γραφή, ο μ. τις περισσότερες φορές διαμορφώνεται σε γραπτό είδος, που καταχωρίζεται είτε σε λειτουργικά συγγράμματα είτε σε αυτόνομα έργα, τα οποία αποβλέπουν να δημιουργήσουν ένα είδος λογοτεχνίας, απομακρυνόμενα, περισσότερο ή λιγότερο, από τη θρησκεία. Σημειώνουμε εδώ τη Θεογονία του Ησίοδου, που κυμαίνεται μεταξύ του θρησκευτικού μύθου και της λογοτεχνίας, ή τη Βιβλιοθήκη του Απολλόδωρου, η οποία περιέχει τους αρχαίους ελληνικούς μύθους μεταβλημένους ήδη σε λογοτεχνικό είδος. Χαρακτηριστικό φαινόμενο του μ. είναι οι παραλλαγές που συνήθως παρουσιάζει· οι παραλλαγές αυτές εξηγούνται με αίτια τεχνικά ή λειτουργικά, δηλαδή κατά ένα μέρος οφείλονται στην αρχική έλλειψη γραπτών κειμένων (μια προφορική παράδοση υπόκειται πάντα σε μεταβολές), και κατά ένα μέρος στην ειδική λειτουργία που οι μ. καλούνται να επιτελέσουν στις διάφορες περιπτώσεις, γεγονός που επιτρέπει την αποκοπή μερών που δεν ενδιαφέρουν σε μια δεδομένη στιγμή, τη διεύρυνση ή τη μετατροπή άλλων που πρέπει να τονιστούν ιδιαίτερα. Το περιεχόμενο ενός μ. εξελίσσεται πάντα με την εξιστόρηση της καταγωγής ενός φαινομένου του κόσμου (κοσμογονικοί μύθοι), των θεών (θεογονικοί μύθοι), του ανθρώπου (ανθρωπογονίες) ή θρησκευτικών, κοινωνικών ή πολιτικών θεσμών (αιτιολογικοί μύθοι). Οι αρχές αυτές αναφέρονται πάντα σε μια εποχή ποιοτικά διάφορη από την παρούσα, τη λεγόμενη εποχή του μ., την οποία διάφοροι λαοί δηλώνουν μάλιστα με ένα ειδικό όρο. Είναι μια εποχή εξαιρετική, μια εποχή κατά την οποία τα πάντα μπορούσαν να συμβούν και κατά την οποία συνέβησαν ακριβώς εκείνα τα γεγονότα που έδωσαν αρχή στην παρούσα πραγματικότητα. Η πραγματικότητα αυτή σήμερα δεν μπορεί πια να μεταβληθεί, ακριβώς γιατί η σημερινή εποχή είναι ποιοτικά διάφορη από την εποχή του μ. και δεν έχει (όπως εκείνη) τη δυνατότητα να παράγει αλλαγές ή νέες δημιουργίες. Μια τέτοια αντίληψη καταλήγει στην εξασφάλιση των μορφών της πραγματικότητας, εκλαμβάνοντάς τες σαν αμετάβλητες, σαν κάτι το ιερό, και αφαιρώντας έτσι την αγωνία της αβεβαιότητας, η οποία γεννιέται από ένα ιστορικό γίγνεσθαι ανοιχτό σε όλα τα ενδεχόμενα. Η βεβαιότητα π.χ., ότι ο Ήλιος θα επιστρέφει κάθε μέρα για να φωτίζει τη Γη δίνεται από το γεγονός ότι ο Ήλιος «ιδρύθηκε» (= δημιουργήθηκε) κατά την εποχή του μ.· ή η εμπιστοσύνη με την οποία συνοδεύεται κάποια θεσμική συμπεριφορά προέρχεται από το γεγονός ότι αυτή η συμπεριφορά «ιδρύθηκε» (= καθιερώθηκε) κατά την εποχή του μ. Για να τονιστεί πόσο διαφορετική ήταν η εποχή του μ., την περιγράφουν συνήθως με σχήματα αντιθετικά από τα παρόντα, κατάλληλα να χαρακτηρίσουν μια πρωτόγονη κατάσταση είτε με ορισμένες λεπτομέρειες είτε με την εντύπωση ενός γενικού χάους, η οποία αντιπροσωπεύει την προ-κοσμική κατάσταση, την προγενέστερη της σημερινής τάξης, η οποία καθιερώθηκε την εποχή εκείνη (π.χ.: ήταν πάντα νύχτα, τα ζώα μιλούσαν, οι άνθρωποι δεν είχαν στόμα, έτρωγαν βελανίδια ή άλλα πράγματα που σήμερα δεν τρώγονται πια, κλπ.). Η αντίθεση δεν συνεπάγεται αναγκαστικά την ύπαρξη αρνητικών σημείων: η διαφορά της εποχής του μ. μπορεί να βασίζεται και σε σημεία θετικά, αντιπαραβαλλόμενα με τη σκληρή πραγματικότητα της τρέχουσας ανθρώπινης κατάστασης (π.χ. τότε κανείς δεν ήταν ανάγκη να εργάζεται, δεν υπήρχαν αρρώστιες, κανείς δεν πέθαινε κλπ.). Αυτό οδηγεί στη σύλληψη ενός «χαμένου παράδεισου», σύλληψη που θα εξελιχθεί, σε ορισμένες θρησκείες, ως τη δημιουργία χαρακτηριστικών φαινομένων, όπως, π.χ. η εσχατολογία και ο μεσσιανισμός (πρβ. τον ησιόδειο «χρύσειον», «χάλκειον» και «σιδήρεον αιώνα», που εκφράζει μια βαθμιαία φθορά του χρόνου και όσων συμβαίνουν σ’ αυτόν). Οι πρωταγωνιστές των μ. μπορούν να είναι και θεϊκές μορφές, αλλά γενικά είναι όντα προ-θεϊκά με χαρακτηριστικά χαώδη, όπως είναι και η εποχή του μύθου. μ. ζώων. Χαρακτηρίζεται έτσι μια σύντομη διήγηση (κάποτε σε έμμετρη μορφή), στην οποία τα ζώα κυρίως (αλλά και οτιδήποτε άλλο: φυτά, άλλα φυσικά στοιχεία) μιλούν μεταξύ τους, δρουν σαν άνθρωποι, διατηρώντας όμως τα φυσικά τους χαρακτηριστικά, και εκφράζουν ή (σε μεταγενέστερες μορφές) διατυπώνουν διδάγματα ηθικής ή πρακτικής σοφίας. Δηλαδή ο μ. ζώων περιλαμβάνει γενικά ένα αφηγηματικό μέρος - που έχει κάποτε τη μορφή παροιμίας - στο οποίο διατυπώνεται το ηθικό αυτό δίδαγμα. Τα αρχαιότερα δείγματα μ. ζώων συναντάμε στους ανατολικούς λαούς και ειδικά στην Ινδία, από όπου προέρχονται οι συλλογές Παντσατάντρα και Χιτοπαντέσα. Στη Δύση δημιουργός του μ. ζώων υπήρξε ο Αίσωπος, του οποίου οι διηγήσεις αποτελούσαν ευχάριστο εντρύφημα των μαθητών όχι μόνο στα αρχαία, αλλά και στα βυζαντινά χρόνια. Γι’ αυτό κι έχουν διασωθεί πολλές συλλογές μύθων σε χειρόγραφα, με πολλές παραλλαγές και σε διαφορετική γλωσσική διατύπωση, γιατί τέτοιους μύθους αναλάμβαναν να γράψουν οι μαθητές ως γλωσσική ή ρητορική άσκηση. Έτσι, εξαιτίας των πολλών παραλλαγών και μεταβολών, δεν είναι εύκολο να γνωρίζουμε ποια ήταν η αρχική μορφή των αισώπειων μύθων. Ενώ όμως η γραπτή παράδοση παρουσιάζεται συγκεχυμένη, η προφορική παράδοση διέσωσε πληρέστερους τους νεοελληνικούς μύθους, οι οποίοι μας βοηθούν έτσι να αποκαταστήσουμε την αρχική μορφή των διηγήσεων. Δείγματα μ. ζώων υπάρχουν επίσης στον Ησίοδο, στον Ηρόδοτο κ.α. Στους ρωμαϊκούς χρόνους καλλιέργησε το είδος ο Φαίδρος. Επίσης στους χρόνους του Μεσαίωνα είχε μεγάλη διάδοση ο μ. ζώων: ο Φαίδρος δεν ήταν γνωστός, αλλά κυκλοφορούσαν διασκευές σε πεζό και μιμήσεις των διηγήσεων του - ιδιαίτερα γνωστή, μεταξύ των άλλων, μια συλλογή με τίτλο Romulus ή Aesopus latinus και δημιουργούνταν προφορικές παραδόσεις, από τις οποίες άντλησε ευρέως τα θέματά της η λαϊκή ευρωπαϊκή λογοτεχνία του 13ου και 14ου αι. Ο μ. ζώων κατέχει επίσης σημαντική θέση και στη νεώτερη λογοτεχνία. Τον καλλιέργησαν στην Αγγλία ο Τζέφρι Τσόσερ τον 14o αι., έναν αιώνα αργότερα ο Τζον Λίντγκεϊτ (1370;-1450;) και ο Ρόμπερτ Χένρισον (1470-1500), ο Τζον Ντράιντεν τον 17o αι. κ.ά.· στην Ιταλία οι Ανιόλο Φιρεντσουόλα και Αντόν Φραντσέσκο Ντόνα τον 16o αι. και αργότερα ο αβάς Κάστι κ.ά.· στη Γερμανία ο Λέσινγκ· στη Ρωσία ο Ιβάν Aντρέεβιτς Κριλόφ. Ο Λα Φοντέν, όμως, υπήρξε εκείνος που ανέβασε τον μ. ζώων στα πιο υψηλά επίπεδα της τέχνης. Κατ’ απομίμησή του έγραψε χαριτωμένους μύθους ο Έλληνας ποιητής Ιωάννης Βηλαράς. «Ο πρίγκιπας ακούει μουσική», υδατογραφία της περιόδου των Μογγόλων, εμπνευσμένη από ινδικό μύθο που αναφέρεται στον μαγικό κόσμο της μουσικής (Ινδικό Μουσείο, Καλκούτα). Βραχογραφία του Κίμπερλεϊ, στην Αυστραλία, η οποία εικονίζει τους τοπικούς μυθικούς ήρωες Βοντζίνα. Οι μύθοι ζώων ήταν διαδεδομένοι σε πολλούς αρχαίους πολιτισμούς? στη φωτογραφία, «Η αρκούδα και οι πίθηκοι», εικόνα για το «Βιβλίο των μύθων», πιθανόν αιγυπτιακής προέλευσης (14ος αι.) (Πινακοθήκη Freer, Ουάσινγκτον). Αιθιοπική έκδοση των μύθων ζώων του Zαν ντε Λα Φοντέν, κορυφαίου μυθογράφου της Γαλλίας. Ανάγλυφη μετόπη από τον ναό του Σελινούντα εμπνευσμένη από τον μύθο, η οποία εικονίζει τον φόνο της Μέδουσας από τον Περσέα, έργο του 570 π.Χ. (Εθνικό Μουσείο, Παλέρμο).

* * *

ο (ΑΜ μῡθος)

1. πλαστή ιστορία, φανταστική διήγηση («ὅτι τοὺς ποιητὰς δέοι ποιεῑν μύθους, ἀλλ' οὐ λόγους», Πλάτ.)

2. μυθική παράδοση η οποία αναφέρεται σε θεούς και ήρωες («οι μύθοι τού Ηρακλέους»)

3. αλληγορική διήγηση η οποία είναι σχετική με φυσικά φαινόμενα, ζώα ή φυτά και από την οποία εξάγεται ένα ηθικό δίδαγμα ή συμπέρασμα (α. «οι μύθοι τού Αισώπου» β. «πρότερον δὲ μύθοις πρὸς τά παιδία ἣ γυμνασίοις χρώμεθα», Πλάτ.)

4. η υπόθεση δράματος, έπους, μυθιστορήματος (α. «ο μύθος τού Οιδίποδος αποτέλεσε θέμα πολλών ποιητικών έργων» β. «ὁ περὶ Ἠλέκτρας καὶ Ὀρέστου μῡθος παρὰ Σοφοκλεῑ καὶ παρ' Εὐριπίδῃ», Αριστοτ.)

5. παροιμία

6. φρ. «ο μύθος δηλοί...» — αυτό σημαίνει... || (μσν. -αρχ.)

1. προφορικός λόγος, ομιλία («μύθων τε ῥητῆρ ἔμεναι πρηκτῆρά τε ἔργων», Ομ. Ιλ.)

2. διήγηση, ιστορία, ιστορικό διήγημα («ἀκούσει μῡθον ἐν βραχεῑ λόγῳ», Αισχύλ.)

αρχ.

1. ομιλία σε δημόσια συνέλευση, αγόρευση

2. διαγωγή, τρόπος συμπεριφοράς, φέρσιμο

3. προσταγή, παραγγελία, διαταγή

4. υπόσχεση

5. συμβουλή

6. πρόθεση, σχέδιο, σκοπός

7. το θέμα ή η υπόθεση τής αγόρευσης ή τής συνομιλίας, η ουσία, το πράγμα καθ' εαυτό

8. λόγος, ρήση («ἅς τις λαβὼν σοφὸς ἂν εἴη κατὰ τὸν ἡμέτερον μῡθον», Πλάτ.)

9. απόφθεγμα, ρητό

10. φήμη, διάδοση, λόγια τού κόσμου

11. αγγελία, είδηση, πληροφορία

12. στάση, επανάσταση

13. συν. στον πληθ. οἱ μῡθοι

διάλογος, συνομιλία.

[ΕΤΥΜΟΛ. Αβέβαιης ετυμολ. Πρόκειται για εκφραστική λ. που παράγεται από το μυ* (II) και εμφανίζει επίθημα -θος, άποψη όμως που προσκρούει σε σημασιολογικές δυσχέρειες. Κατ' άλλους, η λ. εμφανίζει τη μηδενισμένη βαθμίδα mūdh- τής ΙΕ ρίζας *mēudh- «είμαι προσεκτικός σε κάτι, επιθυμώ διακαώς» και συνδέεται με τα γοτθ. maudjan «θυμάμαι», λιθουαν. maudžiu, maūsti. Οι σημασίες τής λ. μύθος «ομιλία, διαταγή, συμβουλή, απόφαση, φήμη, διάδοση, αγγελία, είδηση, διάλογος, συνομιλία», που ήταν αρχικά συνώνυμη τού ἔπος «λόγος, ομιλία», μεθομηρικά έλαβαν μια καινούργια σημασιολογική διάσταση «πλαστής ιστορίας, μυθικής παράδοσης». Η λ. χρησιμοποιήθηκε από τους τραγικούς για να δηλώσει την υπόθεση τής τραγωδίας («ο μύθος τού Οιδίποδος») και στους νεώτερους χρόνους την υπόθεση δράματος, έπους, μυθιστορήματος.

ΠΑΡ. μυθάριο(ν), μυθικός, μυθώδης

αρχ.

μυθιάζομαι, μυθίδιον, μυθιήτης, μυθούμαι (Ι)

αρχ.-μσν.

μυθεύω, μυθίζω

μσν.

μυθύδριον.

ΣΥΝΘ. (Α' συνθετικό) μυθιστορία, μυθογράφος, μυθολόγος, μυθοπλάστης, μυθοποιός

αρχ.

μύθαρχοι, μυθηγορώ, μυθοειδώς, μυθοθρησκεία, μυθολάτρις, μυθολέσχης, μυθοπλάνος, μυθόπλασμα, μυθοπλόκος, μυθωδός

αρχ.-μσν.

μυθίαμβοι, μυθοτόκος

μσν.

μυθογραφή, μυθολόγι, μυθομέριμνος, μυθοσκοπώ, μυθοτεχνολόγημα, μυθουργός

νεοελλ.

μυθιστόρημα, μυθομανής. (Β' συνθετικό) ακριτόμυθος, εγγαστρίμυθος, εχέμυθος

αρχ.

αερόμυθος, αισχεόμυθος, αληθόμυθος, άμυθος, απαράμυθος, γλυκύμυθος, διχόμυθος, δολιόμυθος, δολόμυθος, εμπεδόμυθος, εύμυθος, ηπιόμυθος, θελγεσίμυθος, θρασύμυθος, λιγύμυθος, νηριτόμυθος, περισσόμυθος, ποικιλόμυθος, πολύμυθος, σπουδαιόμυθος, ταχύμυθος, υστερόμυθος, φιλόμυθος, ψευδόμυθος].